De Poolse rechtsstaat staat al enkele jaren onder zwaredruk van de PiS-partij, ondanks grote internationale kritiek, onder meer van de Europese Commissie. Want sinds de verkiezingsoverwinning van 2015 probeert de PiS (‘Recht en Rechtvaardigheid’) de rechterlijke machtvolledig onder haar controle te krijgen. Maar er is ookverzet tegen de ontmanteling van de scheiding der machten. Hét boegbeeld in deze strijd voor een onafhankelijke rechtspraak is Malgorzata Gersdorf, de voormalige voorzitter van het Poolse Hooggerechtshof.
Malgorzata Gersdorf (1952) heeft deze functie bekleed van 2014 tot haar pensionering eind april 2020. Ze weerstond hiermee een ongekende laster-, treiter- en intimidatiecampagne van de sterk conservatieve en nationalistische PiS-partij. Zij wilde Gersdorf twee jaar eerder naar huis sturen om haar daarna te laten vervangen voorrechters die minder kritisch zijn over de hervormingen van de PiS, dan wel loyaal zijn aan de partij.
Het middel dat dit mogelijk had moeten maken is een omstreden Poolse wet van 2017. Hierdoor moeten alle rechters vanaf hun 65ste jaar met pensioen, in plaats van bij 70 jaar.Daardoor zou volgens de regering 40 procent van de rechters met pensioen zijn gegaan, onder wie Malgorzata Gersdorf waardoor ze haar grondwettelijke termijn van zes jaar niet zou kunnen volbrengen. De PiS zou dan in staat zijn geweest om nieuwe rechters aan te stellen.
Want alle nieuwe rechters worden benoemd door de president, die uit de PiS komt, op voordracht van de Nationale Raad voor de Rechtspraak (Krajowa Rada Sądownictwa, KRS). Sinds 2017 wordt het grootste deel van deze raad op haar beurt benoemd door het Poolse parlement dat door de PiS wordt gedomineerd. Daarmee is de benoeming van rechters volledig politiek geworden. Dit ondermijnt de onafhankelijkheid van de gehele rechtspraak.
Tegen de PiS-regering zei Gersdorf dan ook in een open brief: ,,Jullie lopen onvoorzichtig langs de afgrond waar het hele land uiteindelijk in kan vallen. (…) De staatsgreep tegen de structuur van een van de belangrijkste instellingen van de staat is nu aan de gang. Niet met het leger of paramilitaire groepen, maar door het misbruiken van wettelijke instellingen.’’
‘Nergens bang voor’
Op de dag dat ze eigenlijk moest stoppen, ging ze gewoon naar haar werk. ,,Ik ben gezond en nergens bang voor,’’ zei Malgorzata Gersdorf destijds. Ze werd daarbij gesteund door duizenden sympathisanten die twee dagen voor het Hooggerechtshof voor haar hebben gedemonstreerd terwijl ze‘Grondwet! Grondwet!’ scandeerden. Verder ontving ze op straat witte rozen en ze kreeg bezoek van Nederlandse rechtersom haar een hart onder de riem te steken. Gersdorf werd zo de meest besproken vrouw van Polen.
Tegelijkertijd kreeg ze last van internettrollen, volgens onderzoeksjournalisten aangestuurd vanuit het Ministerie van Justitie, en bedreigingen en beledigingen. Zo werd ze in een apotheek door een onbekende man uitgescholden die vervolgens op haar schoen spuugde. ,,De psychologische druk die met deze wettelijke verandering gepaard gaat, is moeilijk vol te houden,’’ zei Gersdorf in 2018. ,,Je hebt slaappillen nodig en vrienden en familie om je heen. Gelukkig staat mijn man volledig achter mij en is ook de sfeer in het Hooggerechtshof goed.’’
Ze werd ook gesteund door de Europese Commissie die een zaak aanspande bij het Europees Hof van Justitie in Luxemburg. De Commissie wees hierbij op artikel 19 van hetVerdrag van de Europese Unie dat lidstaten verplicht tot ‘effectieve juridische bescherming van Europese wetgeving’.De Poolse regering draaide de gedwongen pensionering van rechters uiteindelijk terug.
Disciplinaire Kamer
Gersdorf heeft zich ook verzet tegen de Disciplinaire Kamer. In 2017 besloot de PiS deze instantie tegen rechters in te stellen omdat veel rechters ‘inefficiënt’, ‘corrupt’ en ‘communistisch’ zouden zijn. ,,Onzin,’’ zegt Gersdorf: ,,Binnen het Hooggerechtshof zijn er heel weinig mensen die ooit lid waren van de communistische partij, al heb ik mensen daar nooit op beoordeeld. Bovendien zegt zo’n lidmaatschap niet of iemand zich goed of slecht heeft gedragen.’’
De rechters van de Disciplinaire Kamer die over hun eigencollega’s moeten oordelen, zijn geselecteerd door de Nationale Raad voor de Rechtspraak die weer onder controle van de PiS staat. De Europese Commissie maakt zich dan ook grote zorgen over deze Disciplinaire Kamer. Daarnaast heeft iemand van degenen die waren benoemd in de Disciplinaire Kamergeprobeerd om Malgorzata Gersdorf te intimideren. Hij stuurde in een whatsappgroep dit bericht over Gersdorf: ‘Ik stel voor haar kaartjes te sturen met de leuze: opsodemieteren!’ Zelf oordeelde het Poolse Hooggerechtshof met Malgorzata Gersdorf als voorzitter op 5 december 2019 dat de Raad voor de Rechtspraak en de Disciplinaire Kamer, niet-onafhankelijke organen zijn.
In 2019 kwam de PiS met een nieuw plan waardoor rechters in hun uitspraken, interviews en uitingen op social media geen kritiek meer mogen leveren op politieke beslissingen. Ook kritiek op de door PiS opgerichte en overgenomen tribunalen en de Nationale Raad voor de Rechtspraak is uit den boze. Dit, zo waarschuwde Malgorzata Gersdorf, betekent in feite de uitschakeling van de onafhankelijke juridische autoriteit waardoor de politieke macht de Poolse staat sloopt. ,,Polen riskeert zo direct vertrek uit de Europese Unie,’’ zei ze op een persconferentie op 17 december 2019. Een dag later reageerden duizenden Polen met demonstraties tegen dit plan.
Solidarność
In de jaren ’80 was Gersdorf lid van Solidarność, de beweging van Lech Wałęsa. In 1989, na het ineenstorten van het communistische regime, werkte ze voor de Sociale Verzoeningscommissie. Deze commissie zet zich in om voormalige politieke gevangenen aan een baan te helpen. Gersdorf werkte verder als juridisch adviseur voor het Hooggerechtshof, in 2008 werd ze als rechter benoemd. In 2014 werd ze benoemd tot voorzitter van het Hooggerechtshof.
Bij haar afscheid van het Hooggerechtshof in apri 2020 zei ze: ,,Ik moet helaas zeggen dat we in de afgelopen 25 jaar de samenleving te weinig hebben bijgebracht dat we voor vrijheid hebben gevochten. En voor scheiding van machten. En we dachten dat iedereen dat begreep. Ik vraag de Europese samenleving om niet alleen naar Polen te kijken als afzonderlijk probleem. Want dat is niet genoeg. Ze moeten beseffen hoe snel je goed functionerende democratische instellingen kapot kan maken met populistische leuzen.’’
Maar de PiS is niet van Malgorzata Gersdorf verlost, ondanks haar afscheid. Ze blijft doorvechten voor een onafhankelijke rechtspraak en daarmee voor de scheiding der machten in Polen.
