Van Geuzenverzet tot Geuzenpenning
De Geuzen waren de eerste verzetsstrijders in de Tweede Wereldoorlog. Zij kwamen al direct na het begin van de oorlog in opstand tegen de Duitse bezetter. Het Geuzenverzet ontleende zijn strijdbare naam aan de historische Geuzen uit de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648).
De stichting Geuzenpenning werd opgericht om de idealen van en de nagedachtenis aan de verzetsgroep ‘De Geuzen’ levend te houden. De stichting reikt sinds 1987 jaarlijks een Geuzenpenning uit om mensen en organisaties te eren en te steunen, die zich op bijzondere wijze hebben ingezet voor democratie of tegen dictatuur, discriminatie en racisme.
De zilveren penning is geïnspireerd op de Geuzenpenning uit de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), toen Nederlandse edelen zich verzetten tegen de Spaanse overheersing. De penning toont twee in elkaar grijpende handen als teken van verbondstrouw en een bedeltas waaraan twee kalebassen als drinknappen hangen.
Tachtigjarige Oorlog
De huidige Geuzenpenning is de opvolger van de Geuzenpenning uit de Tachtigjarige Oorlog.
Edelen in opstand tegen Spaanse overheersing
Toen Karel V in 1555 afstand deed en zijn zoon Filips II de troon besteeg, waren de Nederlandse gewesten in grote verwarring. Er was armoede en de kerkhervorming van Luther en Calvijn had een scheiding der geesten teweeggebracht. Koning Filips II, die als vurig katholiek vanuit Spanje regeerde, wilde paal en perk stellen aan de godsdienstige ongehoorzaamheid en stuurde daarvoor zijn zuster Margaretha van Parma naar de Lage Landen. In april 1566 kwamen edelen van de Lage Landen in opstand tegen de Spaanse overheersing. De autonomie van de gewesten werd teruggedraaid en de edelen waren het daarmee oneens.
Met smeekschrift naar Brussel
Een delegatie ging met een ‘smeekschrift’ naar landvoogdes Margaretha van Parma in Brussel. Margaretha stond de edelen echter niet te woord en liet hen afschepen door Graaf De Barlaymont. Daarop ontstond enig tumult en lawaai. Toen Margaretha vroeg wat er aan de hand was, antwoordde de graaf smalend: ‘Ce ne sont que des gueux.’ Vertaald in het Nederlands: ‘Het zijn maar bedelaars.’ Dit kwam Hendrik van Brederode, die de leiding had, ter ore. Tijdens een maaltijd op de terugweg bracht hij een heildronk uit op zijn mannen: ‘Vivent les Gueux!’ Ofwel: ‘Leve de Geuzen!’
Scheldnaam ‘Geuzen’ werd eretitel
Vanaf dit tijdstip werd de scheldnaam een eretitel. Er werden Geuzenpenningen gesmeed, die als openlijk blijk van verzet aan een lint om de hals werden gedragen. In de Tachtigjarige Oorlog, waarin de basis voor onze democratie werd gelegd, speelden de Geuzen een belangrijke rol.
In 1648 kwam er een einde aan de Tachtigjarige Oorlog en werd de Republiek der Verenigde Nederlanden als onafhankelijke natie internationaal erkend.
De zilveren Geuzenpenning van nu is geïnspireerd op de Geuzenpenning uit de Tachtigjarige Oorlog. De penning toont twee in elkaar grijpende handen als teken van verbondstrouw en een bedeltas waaraan twee kalebassen als drinknappen hangen. Het opschrift luidt: ‘Jusques à porter la besase.’ Dit betekent: ‘Tot het dragen van de bedelzak.’
Tweede Wereldoorlog
De eerste Geus die zich verzette tegen de Duitse bezetting was de Schiedamse onderwijzer Bernard IJzerdraat. Vijf dagen na de capitulatie in mei 1940 schreef hij zijn eerste Geuzenbrief, waarin hij Nederlanders opwekte zich niet bij de vreemde heerschappij neer te leggen. Zo maakten hij en zijn groep de geest wakker voor het georganiseerde verzet, wat in 1941 tot de eerste doodvonnissen leidde.
Groep IJzerdraat opgerold
De Groep IJzerdraat, die openlijk voor haar mening uitkwam en kleine sabotagedaden pleegde, werd nog geen jaar na haar ontstaan opgerold door verraad. Op 13 maart 1941 vielen vijftien Geuzen en drie leiders van de Amsterdamse Februaristaking voor het vuurpeloton op de Waalsdorpervlakte. Onder het zingen van Psalm 43 traden zij de dood tegemoet.
De dichter Jan Campert schreef naar aanleiding van deze executie zijn gedicht ‘De Achttien Dooden’. Hiermee legde hij de basis voor onze vaderlandse verzetspoëzie. Op 12 januari 1943 vond hij de dood in het concentratiekamp Neuengamme.
Door verzet zijn levens gered
Slechts een klein deel van het Nederlandse volk heeft daadwerkelijk aan het verzet deelgenomen. Vele duizenden verloren hierbij het leven, maar honderdduizenden landgenoten werden gered. Zo zorgde het verzet in het laatste oorlogsjaar voor niet minder dan 300.000 onderduikers. Deze hulp kwam echter voor 110.000 van de 130.000 Nederlandse Joden te laat. De meesten waren toen al weggevoerd. Hetzelfde lot trof de Roma en Sinti in Nederland; slechts enkelen overleefden de vernietigingskampen.
Ook morele schade aan de vijand
De hulp aan onderduikers betrof vooral oud-militairen die met terugvoering in krijgsgevangenschap werden bedreigd, studenten die ‘loyaliteit’ met de Duitsers werd afgedwongen, mannen die in de Duitse oorlogsindustrie te werk dreigden te worden gesteld of die als dienstplichtigen bij de nazi-Arbeidsdienst moesten opkomen. Voor velen werden schuiladressen gevonden. Vervalsing van persoonsbewijzen en levensmiddelenbonnen, respectievelijk overvallen op distributiekantoren waren een noodzakelijk gevolg.
Door deze ontwikkeling begon ook de ondergrondse pers aan invloed te winnen. Er werden verzetsfondsen gevormd. Méér stakingen, sabotage van Duitse militaire objecten, aanslagen en andere gewapende verzetsactiviteiten volgden. Vooral de morele schade die de vijand werd toegebracht, was van grote betekenis.
Geuzen hebben vrijheidsvlam ontstoken
Hoewel de eerste Geuzen de strijd niet lang hebben kunnen volhouden – velen van de eerste groep vonden de dood of belandden in concentratiekampen – kunnen zij worden beschouwd als degenen die de vrijheidsvlam ontstaken en doorgaven. De Stichting Geuzenpenning zorgt er op haar beurt voor dat het vuur brandende blijft, ook bij de Nederlandse jeugd.
